Жер дүрсілдей бастағанда дайындалу тым кеш. Жер сілкінісі күтпеген жерден болуы мүмкін және артынан қиранды қалдырады. Дегенмен тиісті жоспармен және дайындықпен сейсмикалық оқиғалар тудыратын залалды едәуір азайтуға болады. Сарапшылар мен мемлекеттік органдардың мәліметтеріне сүйене отырып, жер сілкінісі тудыратын залалды азайтудың кейбір ғылыми негізделген стратегияларын қарастырайық.

Мықты іргетас салу

«Аурудың алдын алу емдегеннен артық» деген ескі мақал жер сілкінісіне дайындықты сөз еткенде өте орынды. АҚШ-тың Федералдық төтенше жағдайлар агенттігі (FEMA) жер сілкінісі зардабын азайтудағы құрылымдық тұтастықтың маңыздылығын атап көрсетеді. Үй иелері мен бизнес мекемелері үшін бұл мынаны білдіреді:

• Ғимарат құрылымын бағалау, әсіресе жергілікті құрылыс нормалары мен ережелеріндегі ағымдағы сейсмикалық жобалық шарттардан бұрын салынған болса.
• Ағымдағы құрылыс нормалары мен ережелеріне сәйкес болу немесе асу үшін қайта жабдықтауды назарға алу.
• Жер сілкіністері кезінде аса осал болатын арматурасыз қаланған тасқа ерекше назар аудару.

Ішкі бөлігін қорғау

Ғимарат мықты болғаны өте маңызды, дегенмен оның ішкі құрылымы да маңызды. Құрылымнан тыс элементтер жер сілкінісі кезінде елеулі қауіптер тудыруы мүмкін. Жер сілкінісі сарапшылары ішкі кеңістіктерді қорғау үшін келесі бірнеше қадамды ұсынады:

• Ауыр жиһазды, тұрмыстық техниканы және сөрелерді қабырға қаңқасының тіреуішіне бекітіңіз.
• Төбедегі жарықтандыру шамдары мен жалғама төбелерді арқалықтарға бекітіңіз.
• Тұрмыстық техникаға икемді газ және су құбыр желілерін орнатыңыз.
• Терезелер мен шыны есіктер сынып кетпеуі үшін, оларға қорғаныс қабықшасын қолданыңыз.
• Қозғалуы немесе соғылуы мүмкін ауыр машиналарды, контейнерлерді және шандарды бекітіңіз.

Бұл шаралар мүлкіңізді қорғап қана қоймай, құлайтын заттардан жарақаттану қаупін де азайтады.

Салдарға дайындық

Жер сілкінісінің зардабы тек сілкіністің өзімен шектелмейді. Өрт шығуы сияқты екінші дәрежелі әсерлер де жойқын болуы мүмкін. Калифорнияның жер сілкінісі басқармасы жер сілкінісінен кейінгі дайындықтың маңыздылығын атап көрсетеді:

• Өрт сөндіргіштер мен су шандарымен қоса, өрт қауіпсіздігі бойынша қорғау құралдарын мерзімді түрде тексеріңіз.
• Шаңнан қорғайтын бетперделер, портативті зарядтау құрылғылары және батареямен жұмыс істейтін радиолар сияқты ең қажетті заттарды қамтитын апатқа дайындық жинақтарын жинаңыз.
• Қызметкерлерді немесе отбасы мүшелерін төтенше жағдай процедураларына, соның ішінде газды, электр энергиясын және суды өшіруге жаттықтырыңыз. 1906 жылғы Сан-Францискодағы жер сілкінісі салдарынан шыққан өрттер жалпы залалдың 90%-ын тудырғаны туралы білдіңіз бе? Бұл сейсмикалық аймақтардағы өрт шығудың алдын алу және дайындықтың ерекше маңыздылығын көрсетеді.

Жалпы қоғамдық күш салу

Жеке дайындық өте маңызды, бірақ жалпы қоғам болып күш салудың әсері одан да кең. Американың сейсмологиялық қоғамдастығы жер сілкінісі қаупін кең ауқымда басқару үшін келесі бірнеше әрекетті ұсынады:

• Оқыту және хабардар ету бағдарламалары арқылы дайындық мәдениетін жетілдіру.
• Ауруханалар, мектептер және төтенше жағдайда әрекет ету орталықтары сияқты маңызды объектілерді қайта жабдықтауға немесе ауыстыруға инвестициялау.
• Жер сілкінісі кезінде әрекет ету және қалпына келтіру үшін жалпы аймақтық, бірнеше мекеме арасындағы жоспарлар жасауда әрекеттестік ету. Жапонияның 2007 жылы енгізілген жалпы ұлттық жел сілкінісі туралы алдын ала ескерту жүйесі адамдарға дереу қорғаныс әрекеттерін жасауға мүмкіндік бере отырып, қатты сілкініс басталғанға дейін бірнеше секундтан бір минутқа дейін ескерту жібереді.

Технология рөлі

Технологиялық жетістіктердің жер сілкінісіне дайындықтағы маңызы артып келеді. Біз жер сілкінісін дәл болжай алмасақ та, алдын ала хабарлау жүйелері ескертуді дер кезінде жібере алады. Қазір көптеген қалалар мен штаттар тұрғындарға жер сілкінісі басталмас бұрын нұсқаулар жіберетін тегін жер сілкінісі қолданбаларын ұсынады.

Мысалы, АҚШ-тың Батыс жағалауындағы ShakeAlert жүйесі жер сілкіністері басталғанын анықтай алады. Бұл эпицентрден алыс аймақтарды құнды ескерту уақытымен қамтамасыз етеді. Бұл уақыт автоматтандырылған жүйелер үшін пойыздарды баяулату, өрт сөндіру бөлімінің есіктерін ашу немесе басқа қорғаныс шараларын бастау үшін маңызды болуы мүмкін.

Инновациялық құрылыс технологиялары

• Инженерлер мен сәулетшілер ғимараттарды жер сілкінісіне төзімдірек ету үшін үнемі жаңа технологияларды әзірлеуде. Кейбір таңғаларлық инновацияларға қамтиды:
• Сейсмооқшаулау: Бұл әдіс жер сілкінісі кезінде құрылымның жерден тәуелсіз қозғалуына мүмкіндік беретін ғимарат пен оның іргетасының арасына икемді төсемдерді орнатудан тұрады.
• Инерциялық демпферлер: Ғимараттың тербелісіне қарама-қарсы бағытта қозғалатын биік ғимараттардың жоғарғы жағында орнатылған үлкен салмақ жер сілкінісінің қозғалысына қарсы тұруға көмектеседі.
• Пішін жады қорытпасы: Бұл материалдар пішіні өзгергеннен кейін, бастапқы пішінін «есте сақтай» алады. Бұл жер сілкінісінен кейін ғимараттардың бастапқы орнына қайтуына ықтимал мүмкіндік береді.
• Өздігінен орталықтанатын жүйелер: Бұл құрылымдар жер сілкінісі кезінде ғимараттар шайқалған соң бастапқы орнына қайтуына мүмкіндік береді. Бұл құрылымдық зақымдануды азайтады.

Сейсмикалық деконволюция және бүркемелеу

Сейсмикалық деконволюция жұту, ревербациялау және қосарлау сияқты сейсмограммадағы бастапқы көрінетін оқиғаларды бүркемелейтін әсерлерді жояды. Бұл әдіс геологиялық құрылымдарды түсініп, құрылысты жобалау және қайта жабдықтау туралы тиянақты шешім қабылдау үшін дәлірек сейсмикалық деректер алуға көмектеседі.

Бұған қоса, түсіндірілетін жасанды интеллект (ЖИ) өзін-өзі бақылайтын сейсмикалық шуды басу үшін бүркемелерді жобалау үшін де пайдаланылады. Бұл тәсіл шудың өзі туралы алдын ала білуді талап етпей, сейсмикалық деректердегі шуды басуға көмектесіп, толық автоматтандырылған шуды басу процедурасына айналады. Аталған технология сейсмикалық деректерді түсіндірудің дәлдігін айтарлықтай жақсарта алады. Бұл жер сілкінісіне дайындық пен әрекет етудің жақсырақ стратегияларына әкеледі.

«Қалқымалы үй»

Жапониядан келген жер сілкінісіне төзімді тұрғын үйлердегі ең қызық инновациялардың бірі. Air Danshin Systems Inc. жапон компаниясы жер сілкіністері кезінде үйлерге жер үстінде «қалқуға» мүмкіндік беретін жаңа технологияны әзірледі. Air Danshin жүйесінің жұмыс істеу жолы төменде берілген:

• Үй қосымша іргетаспен, датчикпен және ауа сығымдағышпен салынады.
• Датчик жер сілкінісінің бастапқы дірілін анықтаған кезде, сыртқы ауа сығымдағышқа сигнал жібереді.
• 0,5-1 секунд ішінде сығымдағыш іске қосылып, жер сілкінісіне тұрақты іргетас пен үй төсемінің арасындағы сығылған ауаны тартады.
• Бұл әрекет бүкіл құрылымды жерден шамамен 3 см-ге көтереді.
• Жер сілкінісі кезінде үй биікте қалады, бұл оны жердегі қозғалыстардан тиімді түрде оқшаулайды.
• Дірілдер басылғаннан кейін ауа бірте-бірте босатылып, үй қайтадан іргетасына отырады. Air Danshin компаниясы жер сілкінісі кезінде үй жерге тимей, залалға жол берілмейді деп мәлімдейді. Дегенмен технологияның шектеулері бар. 3 см-ге көтеру биіктігі айтарлықтай тігінен қозғалатын жер сілкіністері үшін жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұған қоса, жүйе айтарлықтай қымбатқа түседі. Осы шектеулерге қарамастан, Air Danshin компаниясының қалқымалы үй технологиясы жер сілкінісіне төзімді тұрғын үйге инновациялық көзқарасты білдіреді. Бұл жер сілкінісі тудыратын залал мәселесін толық шешпесе де, сейсмикалық қауіпсіздікті арттыру үшін үлкен стратегияның құнды бөлігі болуы мүмкін.

Экономикалық ықпалы және сақтандыру

Жер сілкіністерінің экономикалық шығыны таңғалдыруы мүмкін. АҚШ-тың екінші сейсмикалық белсенді штаты Калифорниядағы 1994 жылы болған Нортридж жер сілкінісі шамамен 20 миллиард доллар залал тудырды. Жер сілкінісінен сақтандыру қалпына келтіру кезінде маңызды рөл атқара алады, бірақ стандартты үй иесінің сақтандыру полистеріне жер сілкінісінің зардабы кірмейді.

Калифорнияның жер сілкінісі басқармасы (CEA) жер сілкінісінен сақтандыру полистерінің көбісімен қамтамасыз етеді. 2022 жылы, Калифорниядағы үй иелерінің шамамен 10%-ы ғана жер сілкінісінен сақтандырылған еді, бұл қаржылық дайындықтағы айтарлықтай кемшілікті көрсетеді. Біз жер сілкіністерінің алдын ала алмасақ та, олардың әсерін сөзсіз азайта аламыз. Құрылымдық тұтастыққа назар аудару, құрылымнан тыс элементтерді қорғау, кейінгі сценарийлерге дайындық, қауымдастықтың дайындығын арттыру және технологияларды пайдалану арқылы біз сейсмикалық оқиғалар зардаптары мен бұзылу жағдайларын айтарлықтай азайта аламыз.

Жер сілкінісіне дайындық бір реттік әрекет емес, үздіксіз процесс саналатынын ұмытпаңыз. Тұрақты бағалаулар, дайындық жоспарларыңызды жаңарту және соңғы қауіпсіздік ұсынымдары туралы хабардар болу жер сілкінісі зардабын барынша азайтуға бағытталған кешенді тәсілге жатады.

Сейсмикалық қауіптер туралы түсінігімізді жетілдіріп, жаңа жеңілдету әдістерін әзірлей келе, жер сілкіністері қорқынышты табиғи апат болғанымен, бұрығындай апат қаупін төндірмейтін болашаққа жақындаймыз.